door Markus Burger
‘Heksenbolwerk’ is niet waar men tegenwoordig aan denkt als Schiedam ter sprake komt. Maar in 1593 was dat allemaal heel anders. Twee Schiedamse vrouwen veranderde de geschiedenis van de heksenprocessen door na een beschuldiging in hoger beroep te gaan. Vandaag kregen zij een gedenksteen op de Grote Markt. Zo wordt een bijzonder onderdeel van de Schiedamse geschiedenis op internationale vrouwendag geëerd.
Neeltje Andries en Marytje Arendsdochter, twee vrouwen die nog niet in de geschiedenisboeken staan, maar waarvan de namen nu wel te vinden zijn op de Grote Markt. Volgens Laurens Priester, gemeentearchivaris in Schiedam, hebben zij niet alleen de Schiedamse, maar ook de Nederlandse geschiedenis veranderd. In heel Nederland werden heksenprocessen, ook wel bekend als heksenjachten, georganiseerd. Vrouwen werden beschuldigd van heulen met de duivel, toveren of andere ongewenste zaken in de ogen van de kerk. “Ook in Schiedam zijn vrouwen veroordeeld tot de brandstapel. En die werden dan ook op de Grote Markt verbrand.”
Saskia Beukman werd tijdens het bijwonen van een lezing over de Schiedamse geschiedenis geconfronteerd met de verhalen. “Schiedam, een heksenbolwerk? Wat gek, daar is toch niks over te vinden.” Ze dook erin en kwam bij het archief uit.
Laurens Priester hielp haar op weg, maar kon vanwege corona geen toegang tot het archief verlenen. “Toen kwam ik bij het vrouwenlexicon”, legt Beukman uit. “Dat is waar de meest opmerkelijke vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis staan opgeschreven. Neeltje en Marytje stonden daar ook bij.”
Neeltje Andries en Marytje Arendsdochter
In de 16e eeuw zit de wereld anders in elkaar. “Een natuurverschijnsel dat niemand kon verklaren werd al snel als onheilspellend gezien”, legt Beukman uit. Teksten die verspreid worden door de Katholieke kerk inspireren de samenleving om bijgelovig naar vrouwen te kijken en in 1540 slaat het door tot de heksenprocessen. De beschuldigingen waren niet gegrond, maar een gebrek aan bewijslast hoefde niet altijd tot vrijheid te leiden. “Over het algemeen zijn mensen niet geneigd om te bekennen dat ze allemaal rare dingen doen met de duivel zonder dat ze daartoe gedwongen worden”, vertelt archivaris Laurens Priester. Het afdwingen van bekentenissen door middel van marteling werd praktijk.
Tijdens het folteren van een andere vrouw die voor heks werd uitgemaakt zijn waarschijnlijk de namen van Neeltje en Marytje gevallen. De twee vrouwen waren al op leeftijd, rond de zestig jaar oud. Ze hadden het relatief goed voor elkaar, tot de beschuldiging bij de rechtbank kwam.
De vrouwen waren goed op de hoogte van hun rechten, hadden geld, een advocaat en een heleboel lef. Zij deden beroep op de Hoge Raad, de hoogste rechtbank, om ‘in purge’ te gaan. Dat betekent dat ze zich gedurende het proces vrijwillig op laten sluiten, terwijl de rechtbank onderzoek doet. Een gewaagde zet, want de beschuldigingen blijven toenemen en de vrouwen zitten twee jaar lang in een cel. In afwachting van ofwel vrijheid ofwel de dood.
Het plan werpt zijn vruchten af: de Hoge Raad besluit niet over te gaan tot marteling om tot een bekentenis te komen. Bij uitspraken als deze wordt er gesproken van ‘jurisprudentie’. Dat zijn uitspraken van rechters waar op terug wordt gevallen in latere rechtszaken, een soort organisch ontstane wetswijziging.
Vergeten geschiedenis
Beukman begreep niet waarom niemand hier nog van wist, het is een voorbeeld van de historische invloed van vrouwen op de stad. Ze begon een petitie om een gedenksteen te verwezenlijken. Die werd meer dan 400 keer ondertekent en in ontvangst genomen door de Schiedamse burgemeester Cor Lamers.
Nu, meer dan een jaar later, wordt de steen onthuld op de Grote Markt, de plek waar veel vrouwen tragisch aan hun einde kwamen. Het moment is niet toevallig, het was de wens van de initiatiefnemer om de steen op Internationale Vrouwendag te onthullen. De drie vrouwelijke wethouders van Schiedam: Laan, Biekman en Zwang trokken samen met Saski Beukman de Schiedamse vlag omhoog onder daverend applaus van de menigte. Lamers bedankte Beukman voor al haar inzet om de vergeten geschiedenis van Schiedam aan het licht te brengen: “Jij hebt ons bewust gemaakt van dit stukje geschiedenis.”
